Öz bakım becerileri (tuvalet eğitimi, temizlik ve yeme alışkanlığı v.b.) doğuştan getirilmeyen ve öğrenilerek sonradan kazanılan davranışlardır. Çocuklar, öz bakım ve günlük yaşam becerilerini zihinsel gelişim düzeylerine ve bedensel olgunluklarına paralel olarak kazanırlar.
En hızlı gelişme çağı olan okul öncesi dönemde, çocuğa kazandırılacak olan öz bakım becerileri ile ilgili temel bilgi ve alışkanlıklar onun sağlıklı bir birey olarak yetişmesini sağlayacak ve gelecekteki yaşamında bağımsız, kendine yeten, uyumlu ve olumlu davranışlara sahip bir birey olmasına zemin hazırlayacaktır. Çocuklara ev içerisinde belli sorumluluklar vermek için önce hangi yaşta hangi becerilere sahip olduğunu bilmek sizlere fayda sağlayacaktır.
Peki, çocuğunuzun hangi yaşta hangi öz bakım becerilerine sahip olduklarını biliyor musunuz?
1-2 Yaş Dönemindeki Çocuklar;
- Kendi başına, ev yemeklerini kaşıkla yiyebilir.
- Tek el ile bardağı tutup içebilir.
- Ellerini suya sokup yüzüne sürmeyi taklit edebilir.
- Beş dakika süre ile oturakta oturabilir.
- Şapkasını başına koyup çıkarabilir.
- Çoraplarını ayağından çekip çıkarabilir.
- Kollu giysilere kollarını, pantolona bacaklarını sokabilir.
- Bağları çözülüp gevşetildiğinde ayakkabılarını çıkarabilir.
- Düğmeleri çözüldüğünde paltosunu çıkarabilir.
- Düğmeleri çözüldüğünde pantolonunu çıkarabilir.
- Geniş fermuarı (alt kısmını takıp çıkarmak olmadan) açıp kapatabilir.
- Tuvalete gitme isteğini sözle veya hareketle ifade edebilir.
2-3 Yaş Dönemindeki Çocuklar;
- Biraz döksem de bardak ve kaşık kullanarak kendini besleyebilir.
- Yetişkinden havluyu alıp, ellerini ve yüzünü siler.
- Kamış kullanarak bardaktan içebilir.
- Çatalı yiyecekle doldurabilir.
- Sadece yenebilen nesneleri çiğneyip, yutar.
- Havlu verildiğinde ellerini yardımsız kurulayabilir.
- Tuvalete gitmek istediğini söyler. (Bazen altına kaçırsa bile)
- Ağız salgısının akmasını kontrol edebilir.
- Oturağa oturtulduğunda, haftada 3 kez çişini ve kakasını oturağa yapar.
- Ayakkabılarını giyebilir.
- Dişlerini fırçalamayı taklit eder.
- Çözüldüğünde basit giysileri çıkarabilir.
- Kakasını tuvalete yapar. (Haftada 1 kez kaza yapabilir)
- Tabure veya basamak sağlandığında musluktan su doldurabilir.
- Yetişkin suyu ayarladığında ellerini ve yüzünü sabunla yıkar.
- Gündüzleri kazayı önlemek için zamanında tuvalete gitmeyi ister.
- Boyuna uygun yerdeki askılığa paltosunu asabilir.
- Gündüz uykularında altını ıslatmaz.
- Sivri mobilya köşeleri veya korumasız merdivenlerin meydana getireceği kazalardan kendini koruyabilir.
- Hatırlatıldığında peçete kullanır.
- Yiyecekleri çatala batırıp ağzına götürebilir.
- Küçük, kulplu sürahiden bardağa yardımsız sıvı doldurabilir.
- Giysisindeki çıtçıtları açabilir.
- Banyo yaptırılırken kollarını ve bacaklarını yıkayabilir.
- Çoraplarını giyebilir.
- Palto, kazak ve gömleğini giyebilir.
- Giyeceklerin önünü bulabilir.
3-4 Yaş Dönemindeki Çocuklar;
- Kendi başına yemeğini yiyebilir.
- Yukarıdan giyilen düğmeli tişörtlerini yardımla giyebilir.
- Hatırlatıldığında burnunu siler.
- Haftanın 2 sabahı kuru olarak uyanır.
- Ayakta tuvalette çiş yapar. (Erkek çocuklar)
- Düğmeler hariç, giyinip soyunmaya başlar. (%75 kadar)
- Giyeceklerin çıtçıt ve kopçalarını kapatabilir.
- Hatırlatıldığında mendile sümkürebilir.
- Bilinen tehlikelerden (örneğin kırık cam) sakınabilir.
- Paltosunu askıya asıp, alçak bir askılığa takabilir.
- Sözel yardım yapıldığında dişlerini fırçalayabilir.
- Parmaksız eldivenleri giyebilir.
- Düğme kartındaki veya masaya yatırılan bir ceketin düğmelerini çözebilir ve ilikleyebilir.
- Çizmelerini giyebilir.
4-5 Yaş Dönemindeki Çocuklar;
- Kendi bez getirip dökülenleri temizler.
- Tüm zehirli ve zararlı maddelerden kendini koruyabilir.
- Kendi giysilerinin düğmelerini çözebilir ve ilikleyebilir.
- Masada kendine ait olan bir yeri toplayabilir.
- Fermuarın alt kısmını birbirine geçirebilir.
- Ellerini ve yüzünü yıkar.
- Yiyecekler için doğru araç ve gereçleri kullanır.
- Tuvalete gitmesi gerektiğinde uykusundan uyanır veya bütün gece altını kuru tutabilir.
- Hatırlatılmadan, gerektiğinde burnunu silip, sümkürür. (%75 oranında)
- Sırt, boyun ve ense hariç kendini yıkayabilir.
- Ekmeğinin üzerine yumuşak besinleri bıçak kullanarak sürer.
- Elbise veya pantolonundaki, ayakkabısındaki tokaları çözüp bağlayabilir.
- Önündeki düğmeler dahil kendi giyinebilir.
- Yetişkin, servis tabağını tuttuğunda besinden tabağına alabilir.
- Sözel ipuçları ile tabak, peçete, çatal, bıçakları doğru yerlere koyarak sofra kurabilir.
- Dişlerini fırçalayabilir.
- Zamanında tuvalete gidip, soyunup, altını silip, sifonu çekip, yardımsız tekrar giyinebilir.
- Saçlarını tarayıp, fırçalayabilir.
- Giyeceklerini askıya asabilir.
- Ayakkabılarına bağcık geçirebilir ve fiyonk yapabilir.
5-6 Yaş Dönemindeki Çocuklar;
- Haftalık ev işlerinden birini üstlenip istenildiğinde yapar.
- Duruma ve hava şartlarına uygun giyecekler seçebilir.
- Sözel hatırlatma olmadan geçitlerde durup yolun her iki yanına baktıktan sonra karşıya geçer.
- Sofrada kendine yemek aldıktan sonra servis tabağını başkasına geçirebilir.
- Kendine soğuk sütle mısır gevreği hazırlayabilir.
- Günlük işlerden birini üstlenebilir. (sofra kurmak, çöp dökmek)
- Duş veya banyo suyunun sıcaklığını kendi ayarlayabilir.
- Kendine sandviç hazırlayabilir.
- Kendi başına evin yakınındaki okul, park veya dükkana gidebilir.
- Bıçakla yumuşak besinleri kesebilir.
- Umumi yerlerde doğru tuvaleti bulabilir.
- Yarım kiloluk kutu sütün ambalajını açabilir.
- Kafeterya tepsisini kaldırıp, taşıyıp, masaya koyabilir.
- Arabada kendi emniyet kemerini takar.
Bu beceriler, sizler çocuğunuza fırsat tanıdıkça ve çocuklarınızı bir birey olarak görüp onların yapabileceklerine inandıkça gelişir.
ÇOCUĞUNUZUN KENDİ İŞİNİ KENDİSİ YAPABİLMESİ İÇİN ONA FIRSAT VERMELİSİNİZ!
“sen yapamazsın, dur ben yapayım”
“kolunu ver, ceketini giydireyim”
“zamanımız yok, ver ayakkabını giydireyim”
“sen üzülme yavrum, ben yaparım”
Bu cümlelerin sürekli tekrar edilmesi, çocuğunuzu bağımlı ve tembel olmaya itecektir.
Çocuklar normal gelişim süreci içerisinde “ben yaparım” davranışını sergilemeye başlar. Bu davranışına doğru bir yaklaşımla izin verildiği ölçüde çocuk kendi işini kendisi yapacak ve bunun sorumluluğunu alacaktır. Ona bu fırsatı vermeniz gelişimi için oldukça önemlidir. Kendi başına giyinmesi, yemesi, oyuncaklarını, odasını toplaması gibi yaşına uygun işleri yapmasını desteklemeli, elinizden geldiğince sabırla yaklaşmalısınız. Tüm bunlara izin verdiğinizde ve sabırla beklediğinizde çocuğunuz sizin ona güvendiğinizi anlar ve kendisini güçlü hisseder. Bu da özgüveninin gelişmesine katkı sağlar. Sorumluluk vermek bugünün bir hedefi gibi görünse de aslında ileriye yönelik oldukça önemli bir yatırımdır. Çocuğunuza bu yolda yol gösterici, eşlik eden bir yerden yaklaşmanızı ve öğretici olmaktan çok gözlemleyip destekleyen bir yerde olmanızı öneririz.
Damla EKMEKÇİBAŞI Klinik Psikolog